Volgende vragen worden frequent aan de nationale raad voorgelegd:
Welke is de oorsprong van het symbool van de artsen en de vorm ervan 1 of 2 slangen rond een staf gedraaid?
Is het symbool van de slang met bijkomende weegschaal (cfr. het symbool op de welkomspagina van de site van de Orde der artsen) courant?
Zijn de artsen verplicht dit teken aan te brengen en zo ja, waar?
1. Caduceus versus esculaap
Een aantal medische organisaties gebruiken als embleem wat genoemd wordt de caduceus. Dit woord vindt zijn oorsprong in het Sanskriet kàrù dat ‘zanger’, ‘dichter’ betekent. Het Dorische Grieks hernam het woord onder de vorm van ‘kerux’, ‘heraut’of ‘officiële boodschapper’. Daarvan werd het Griekse woord ‘kerukeion’, de herautenstaf, het embleem van de boodschapper, afgeleid.
De caduceus was de magische staf van de Griekse god Hermes (Mercurius bij de Romeinen)[1]. Het was een universeel symbool, gevonden ook in Egypte, Mesopotamië en Indië, waar het altijd vrede, harmonie en evenwicht symboliseerde. Over de precieze betekenis en oorsprong ervan lopen de historische(?), mythische, … interpretaties uiteen.
De caduceus bestaat uit een gladde staf waarrond zich 2 slangen naar boven winden met bovenop 2 vleugels[2] (afbeelding 1). Het was het symbool van de handel, de welsprekendheid en de communicatie en ook dat van wijsheid, macht en autoriteit. De staf beschermde diegene die hem droeg. Hermes was de Griekse god van de wegen, de reizigers, de kooplieden, de handel, de welsprekendheid en alles waarbij behendigheid en list te pas kwam. Als god van de koophandel waarbij overleg en slimheid vereist zijn was hij zelfs de beschermer van de dieven en de bedriegers. Zijn karakter was vriendelijk, hij was de mens goed gezind. Hij was ook de patroon van de dieren, kudden, herders en planten. Als beschermer van de kudden was Hermes ook een wind-, lucht- en weergod.
Afb. 1 Caduceus
Daarnaast leidde Hermes de overledenen naar de onderwereld, de hades, en was hij ook bekend als boodschapper van de goden aan de sterfelijken, als brenger van informatie dus.
Zo werd Hermes’ staf in de 16de en 17de eeuw het symbool van de drukkers; zij gaven eveneens berichten door. Het was toen een louter handels- en communicatieprobleem.
Pas in de 19de eeuw begon in de Verenigde Staten een bekende uitgever van medische literatuur de caduceus nadrukkelijk te gebruiken op zijn boeken. Hierdoor ontstond een associatie tussen de geneeskunde en de caduceus. In 1856 werd het gekozen tot embleem van de U.S. Marine Hospital Service en in 1871 tot dat van de Public Health Service. Wanneer het medisch korps van het leger van de Verenigde Staten in 1902 de caduceus officieel als logo invoerde ter vervanging van het kruis werd de caduceus het vaste symbool van de geneeskunde in plaats van het symbool van communicatie en wijsheid.
Maar aangezien de relatie met Hermes de caduceus associeerde met de dood, listigheid en weelde aanvaardden vele (Amerikaanse) artsen dit symbool niet. Organisaties zoals de “American Medical Association” kozen de esculaap als symbool. Over het algemeen keerden de meeste artsen- en patiëntgerichte organisaties over de hele wereld zoals bv. de World Health Organisation (WHO) terug tot het “juiste” en traditionele symbool : de esculaap.
Dit symbool wordt echter vaak door een historisch moeilijk te achterhalen verwarring[3] van beide symbolen aangeduid met het woord “caduceus” en ook omgekeerd.
De esculaap is een staf waarrond zich (slechts) één (heilige) slang kronkelt. Dit symbool gaat terug tot de Griekse mythologie. Het was het symbool van Asklepios (Lat. Aesculapius), de Griekse god van de geneeskunde (zie afbeelding 2).
Afb. 2 Esculaap
Asklepios[4] was wellicht een bekwaam arts die rond 1200 v. Chr. in Griekenland werkzaam was. Hij wordt vermeld in de Ilias, een epos over de Trojaanse oorlog. Op basis van opgravingen en wetenschappelijk onderzoek wordt deze oorlog traditioneel gedateerd in de 12de eeuw v. Chr, dus zo’n 500 jaar vóór Homeros (8ste eeuw v. Chr.), de dichter aan wie de Ilias wordt toegeschreven. Door mythe en legende werd Asklepios uiteindelijk vrij laat (5de eeuw v. Chr.) vergoddelijkt als de Griekse god van de geneeskunde[5].
Wellicht genoot hij aanvankelijk een lokale verering als heros, dus als mens, in de Thessalische stad Tricca waar waarschijnlijk zijn oudste cultusplaats was.
Er ontstonden medische scholen die dikwijls verbonden waren aan tempels, de Asklepieia, opgedragen aan de god Asklepios. Deze waren zeer belangrijk in de Griekse wereld. De bekendste en drukst bezochte was deze van Epidaurus dat eeuwenlang een befaamd geneeskundig centrum was. In 420 v. Chr. Kreeg Asklepios een heiligdom in Athene op de zuidhelling van de Akropolis in de nabijheid van een bron. Zieken geloofden dat zij konden genezen door in deze tempels te slapen. Omdat de tempelslaap werd ingeleid door een zuiverend bad, verrezen de geneeskundige centra vaak in de buurt van heilige bronnen. De patiënten bezochten de tempels, brachten offers ter ere van Asklepios en werden behandeld door de priesters-genezers, de Asklepiaden, die verbonden waren aan deze tempels. De priesters-artsen kenden de heilige geheimen der geneeskunst die zij van vader op zoon doorgaven.
Asklepios
In deze Griekse hospitaal-tempels, die later ook door de Romeinen gebouwd werden, werden onschadelijke slangen, esculaapslangen, gehouden. Het waren heilige dieren. Zij waren één van de symbolen van de gezondheid in de oudheid. Deze slangensoort, de Elaphe longissima, behoorde tot de familie van de Colubridae. Ze hadden een bruine rug met een streepje van een donkerdere kleur achter de ogen. Hun buik was geel- of witachtig en ze hadden een soort gekartelde schubben die zich gemakkelijk vastzetten op ruwe oppervlakken waardoor deze slang speciaal geschikt was om in bomen te klimmen.
Tijdens een verwoestende pestepidemie die het oude Rome teisterde, brachten de Romeinen volgens de overlevering de god van de geneeskunde in de gedaante van een reusachtige slang uit het Griekse Epidaurus naar hun stad waarop de plaag onmiddellijk ophield.
De slang is een dier waarvan de symboliek zeer oud is en veel tegenstrijdigheid vertoont. In veel archaïsche culturen wordt hij als symbool van de onderwereld en het dodenrijk opgevat, vermoedelijk omdat hij in het verborgene leeft en in holtes wegkruipt, maar ook wegens zijn vermogen zich door een jaarlijkse vervelling schijnbaar te verjongen. De symboliek van de slang werd altijd geassocieerd met de idee van zowel leven als dood. Het dier kan zowel onheil als genezing brengen.[6] Het gif van de slang leidde tot de dood maar toegediend in kleine hoeveelheden (ook nu nog) kan slangengif een geneesmiddel zijn.
De verklaring van de esculaap als medisch symbool schuilt wellicht in de associatie van de slang met de staf. De slang symboliseerde het geneesmiddel terwijl de staf de boom des levens symboliseerde, het leven dat de arts met geneesmiddelen probeerde te redden. De staf en de stok zijn symbolen van autoriteit, macht en waardigheid. In ruime zin zijn stokken en staven van vegetale oorsprong en alsdusdanig symbolen van de onstuitbare vitaliteit van de natuur.
De voorstelling van de caduceus is heel oud. Zij werd reeds gevonden op de drinkbeker van koning Gudea uit Babylonië (begin 3de millenium v. Chr.) waarop de god Ningizzida wordt voorgesteld in de vorm van een staf met twee slangen eromheen.
De heer Friedlander[7] onderzocht 242 logo’s of insignes van Amerikaanse geneeskundige of gezondheidsorganisaties die de caduceus of esculaap gebruikten einde de jaren ’70 – begin de jaren ’80. Hij kwam tot de bevinding dat professionele organisaties eerder de esculaap gebruiken (62%) terwijl commerciële organisaties meer de caduceus gebruiken (76%). De uitzondering vormen de ziekenhuizen die slechts voor 37% de esculaap gebruiken en voor 63% de caduceus (Een verklaring hiervoor zou te vinden zijn in het feit dat de ziekenhuizen in de VS gewoonlijk commerciële instellingen zijn.). Friedlander verklaart dit verschillend gebruik door het feit dat de professionele organisaties de betekenis van beide symbolen kennen terwijl commerciële organisaties meer geïnteresseerd zijn in het visuele impact dat het symbool zal hebben bij het verkopen van hun producten.
Nochtans duidde de World Medical Association (WMA) op zijn Xde Algemene Vergadering te Havana in 1956 duidelijk de esculaap aan als medisch symbool en legde het model vast, nl. een rode, gladde, verticale stok, omwonden door een slang, onder de vorm van een golvende lijn met twee wentelingen links en één rechts, op een wit veld (zie afbeelding 3). Ook nu nog heeft de WMA de esculaap als logo in combinatie met de wereldkaart. Ook andere internationale medische organisaties zoals de World Health Organisation (WHO), de Confederation of Medical Associations in Asia and Oceania, ... combineren de esculaap op een landkaartje van het hen aanbelangende gebied.
Afb. 3 Internationaal medisch symbool
In Europa gebruiken bijna alle professionele organisaties de esculaap, en dit van zijn meest oorspronkelijke vormgeving (vb. het CPME (Comité permanent des médecins européens), Frankrijk, Estland) over een vereenvoudigde, licht gewijzigde of in een groter geheel (vaak het letterwoord van de organisatie of een groter embleem) verwerkte vormgeving (vb. Hongarije, Portugal, Polen, Spanje, Nederland,) tot een (volledig) abstracte vormgeving (vb. Duitsland, Italië, Finland, Groot-Brittannië, Zwitserland, Oostenrijk(?), Ierland(?)).
Malta gebruikt de caduceus!
Sommige landen zoals Tsjechië, hebben een volledig ander logo.
Ook in België wordt de esculaap in alle mogelijke vormen en combinaties gebruikt door de professionele medische organisaties. Zo heeft bv. het Verbond der Belgische Beroepsverenigingen van Geneesheren-Specialisten (VBS) een heel eenvoudig slangetje (zonder staf). Het Instituut voor Tropische Geneeskunde heeft de slang rond een palmboom gewonden.
De Belgische ziekenhuizen blijken andere logo’s te verkiezen dan de esculaap of de caduceus.
Samenvattend kan worden gezegd dat de meeste organisaties die de caduceus gebruiken commercieel of militair (of Amerikaans) zijn. De professionele organisaties gebruiken meestal de esculaap of een volledig ander logo.
2. Symbolen van beroepsgroepen, verenigingen, …
Naast de artsen hebben nog tal van andere medische beroepen een slang in hun embleem. Zo hebben de apothekers een slang die gewonden is rond en met haar kop uitkomt boven een drinkschaal waar ze haar gif uitspuwt. Het was het teken van de godin van de gezondheid, Hygieia. Zij was de dochter van de god Asklepios (zie hoger).
De juristen hebben “vrouwe justitia” als symbool. Het is het symbool van de gerechtigheid. Zij wordt van oudsher afgebeeld als een vaak geblinddoekte vrouw met in een hand de weegschaal en het zwaard in de andere hand (afbeelding 4). Ook kan het symbool bestaan uit alleen het zwaard en de weegschaal. De weegschaal staat voor een objectief oordeel (afwegen van belangen) en het zwaard is het symbool van de macht. De blinddoek moet aangeven dat er in volle onafhankelijkheid moet recht gesproken worden.
De Orde der artsen maakte, aangezien haar (disciplinaire) taak zich op beide vlakken situeert, een combinatie van de symbolen van de rechtspraak en de geneeskunde: resp. het zwaard en de weegschaal (in evenwicht) met rondom het zwaard de esculaapslang gewonden (afbeelding 5).
Afb. 4 Justitia
De Provinciale Raad van Oost-Vlaanderen gebruikte dit logo reeds in zijn rondschrijven nr. 1 d.d. 29 november 1947. De Provinciale Raad van Brabant met het Frans als voertaal gebruikt sinds de jaren ’90 dit gecombineerd symbool in een eigen vormgeving. Ook de Provinciale Raad van Henegouwen heeft het nu in zijn briefhoofden.
De nationale raad gebruikt dit logo op de site en op zijn briefhoofden. Het werd nooit gebruikt op of in het Tijdschrift van de Nationale Raad. Sinds 2001 heeft de nationale raad een stethoscoop op zijn Tijdschrift, recent ook de Provinciale Raad van Antwerpen. Ook andere medische organisaties zoals bv. het CPME (Comité permanent des médecins européens) kozen voor de stethoscoop.
Afb. 5 Orde der artsen
De meeste andere provinciale raden van de Orde hebben (een vorm van) de esculaap als logo, de Provinciale Raad van Luik zette deze in zijn letterwoord.
De Nationale Raad van de Orde der Apothekers heeft recent ook de combinatie gemaakt van de weegschaal (in evenwicht) met de genoemde drinkschaal en slang. Dit symbool verscheen enkele jaren geleden op zijn nieuwsbrief en recent is het ook te zien op zijn site en zijn briefhoofden.
Ook internationale organisaties zoals de World Association for Medical Law (WAML) combineren in hun logo in de vorm van een wereldbol de weegschaal met de slang. De Vlaamse Vereniging voor Gezondheidsrecht heeft ook beide laatste elementen maar in combinatie met de caduceus.
3. Pictogram van artsen op hun voertuig en als lichtreclame
Artsen maken zich kenbaar d.m.v. een rood kruis met een witte esculaap erin. Dit is voor artsen het gangbare pictogram. Vele artsen kleven een dergelijke sticker op de voorruit van hun wagen. Zij zijn hiertoe zeker niet verplicht. Oorspronkelijk kleefden enkel de artsen een kruis op hun voertuig. De bedoeling was hiermee een zekere inschikkelijkheid van de omgeving af te dwingen. Vandaag zien wij in het straatbeeld heel wat andere kruisjes (dierenartsen, tandartsen, verpleegkundigen, kinesisten, …) op de voertuigen. Tegenwoordig zijn er ook artsen die zich niet meer op die manier wensen kenbaar te maken bv. uit schrik voor vandalisme of omwille van de verplichtingen die het kan meebrengen.
Dergelijke stickers verlenen op geen enkele manier faciliteiten of voorrechten aan de artsen.
Zij kunnen (in plastic of metaal) verkregen worden bij bepaalde graveurs of drukkers, eigenlijk zonder controle op het feit of de verzoeker wel een arts is. Er zijn ook syndicaten en zelfs farmaceutische firma’s die ze verspreiden (met de nodige reclame voor hun organisatie). Dit vrij verspreiden maakt wel dat het niet altijd de arts zelf is die met een dergelijke sticker rondrijdt maar zijn gezinsleden of een volgende eigenaar van zijn wagen.
Op 15 februari 2003 verklaarde de nationale raad zich deontologisch principieel akkoord met “een aanbod van de Wetenschappelijke Vereniging van Vlaamse Huisartsen (WVVH) om tegen een voordelig tarief een lichtreclame in de vorm van een rood kruis beletterd met het doktersteken aan te schaffen met de bedoeling de zichtbaarheid van de huisartsen in het straatbeeld te verhogen” op voorwaarde dat deze vorm van publiciteit niet strijdig was met de artikelen 12 tot 15 van de Code van geneeskundige plichtenleer (Tijdschrift Nationale Raad nr. 100, juni 2003, p. 5).
Na de publicatie van dit advies ontving de nationale raad volgende reactie van het Belgische Rode Kruis: “… Het gebruik van het rodekruisembleem, en alle gelijkaardige tekens, is strikt gereglementeerd, zowel in de nationale strafwetgeving als in internationale verdragen. Het gebruik is enkel toegekend aan diensten die instaan voor medische hulpverlening in conflictgebieden en aan de nationale rodekruisvereniging. Ten onrechte wordt het al te vaak gebruikt om allerhande medische diensten kenbaar te maken. …” (Tijdschrift Nationale Raad nr. 101, september 2003, p. 2).
De geschiedenis van het rode kruissymbool gaat terug tot De Zwitserse zakenman Henri Dunant. Deze schreef in 1862 een boek dat de grondslag werd van de sinds 1948 gemeenlijk genoemde Internationale Conventie van Genève. Deze omvat 4 verdragen die tussen 1864 en 1949 werden gesloten betreffende de organisatie van de vrijwillige hulpverlening aan oorlogsgewonden en de onschendbaarheid van hospitalen, ambulances en verplegend personeel. Als symbool voor deze bescherming werd gekozen voor een rood kruis tegen een witte achtergrond. In de verdragen van Genève werd dit symbool erkend en vastgelegd. Het is het omgekeerde van de Zwitserse vlag (wit kruis op rode achtergrond) en werd gekozen ter ere van de stichter Henri Dunant die de vereniging Het Rode Kruis oprichtte. Enkele landen maakten bezwaar tegen het kruis. Daarom zijn er sinds 1949 twee erkende emblemen : het Rode Kruis en de Rode Halve Maan, die meestal wordt gebruikt in islamitische landen. In oorlogstijd wordt het embleem gebruikt als symbool voor de bescherming van zieken en gewonden en voor de mensen die voor hen zorgen, zowel militairen als burgers. In vredestijd mag alleen Het Rode Kruis gebruik maken van het embleem.
Het rode kruis dat de artsen als pictogram gebruiken verschilt echter wel van het teken van de vereniging Het Rode Kruis door de witte esculaap in het midden en de witte lijn rondom het kruis.
K. ROHAERT
6 september 2005
[1] Oorspronkelijk was zijn attribuut de lier maar Hermes ruilde deze tegen de caduceus met zijn halfbroer, de god Apollo. Deze laatste was dus de eerste bezitter van dit attibuut.
[2] Soms eindigt de staf bovenaan op een ronde knop.
[3] Nochtans meent dr.J. Schouten in zijn boek “De slangestaf van Asklepios, symbool der geneeskunde” (Utrecht, 1963), pp. 101-103, dat het hier gaat om een “foutieve interpretatie of simpele vergissing” [...] “De gedachtenwereld van de Humanisten was doortrokken met de sfeer van de antieke mythen. Men kende deze materie zeer goed, [...].”
De verklaring voor het feit dat de caduceus in latere tijden ook als medisch symbool werd gebruikt moet volgens Schouten “gezocht worden in de ontwikkelingsgeschiedenis van de alchemie. Het is bekend, dat de kruid- en mineraalkunde het uitgangspunt werd voor de ontwikkeling van de eigenlijke farmacie. Maar men dankt vooral aan de alchemie de voortdurende verbetering van de technische apparatuur, die voor de bereiding van de geneesmiddelen onontbeerlijk zou blijken te zijn. [...] De alchemie beleefde vooral in de 15de en 16de eeuw haar hoogste bloei. [...] Reeds vroeg bekleedt Hermes-Mercurius een zeer belangrijke plaats in het alchemistisch systeem en kon ook daarom in de symboliek van de in later tijd uit de alchemie voortvloeiende farmacie en chemie blijven voortleven. [...] De terreinen van farmacie, chemie en geneeskunde waren in de 16de en 17de eeuw nog niet nauwkeurig afgebakend: zij overlapten elkaar ten dele. Nu Mercurius eenmaal via de alchemie in de chemie en farmacie geïntroduceerd was, kon ook zijn attribuut, de caduceus, als medisch-farmaceutisch teken beschouwd worden.”
[4] Zie tekst “Hippocrates”: site Orde der artsen.
[5] Volgens de mythe is Asklepios de zoon van de Griekse god Apollo en de nimf Coronis. De kinderen van Asklepios waren onder andere zijn dochters Hygieia (symbool/godin van de gezondheid) en Panaceia (symbool/goding van de genezing). Deze twee worden genoemd in de eerste regel van de Eed van Hippocrates.
De wijze centaur Cheiron onderwees Asklepios de geneeskunst. Hij werd hierin echter zo bedreven dat hij erin slaagde om patiënten uit de dood terug te brengen. Het verhaal gaat dat Asklepios zich met de dode Glaukos had teruggetrokken en nadacht of hij nog iets kon doen toen plots een slang langs zijn staf omhoog klom. Hij sloeg het dier dood maar terstond kwam een andere slang met in zijn bek een kruid waarmee hij zijn soortgenoot tot leven wekte. Met dit kruid verloste Alklepios ook Glaukos uit de hades.
Zeus vond dat de onsterfelijkheid van de goden, het belangrijkste aspect waarin de goden zich van de mensen onderscheiden, bedreigd was en doodde Asklepios met een bliksemschicht.
In de 4de-5de eeuw werd Asklepios in het christendom geïntegreerd. Hij kon voortleven in de christelijke cultuur als prefiguratie van de nieuwtestamentische universele genezer. Door het verhaal van de opwekking uit de dood van de gestorven Glaukos, de daaropvolgende dood van de redder en de opname door zijn vader Apollo tussen de onsterfelijke goden op de Olympos konden er parallellen worden getrokken met Christus. Net als Asklepios redde Christus de zielen van de mensen en verloste hen van de eeuwige dood. Ook hij moest dit met zijn leven bekopen en hij werd eveneens opgenomen in het hemelrijk van zijn Vader.
[6] Ook in de Bijbel, zowel in het Oude als in het Nieuwe Testament, komt het beeld van de slang voortdurend terug. Ook daar staat het symbool voor het kwade en voor redding.
Door de uiterlijke gelijkenissen werden er parallellen getrokken tussen de slangenstaf van Asklepios, de koperen slang die Mozes in de woestijn oprichtte en het beeld van Christus aan het Kruis, drie symbolen voor het bestendigen van het leven.
[7] In zijn studie: Friedlander, Walter J., The Golden Wand of Medicine: A history of the Caduceus Symbol in Medicine, New York, Greenwood, 1992.